eleştirel teori

*** 2019-2020 Bahar Dönemi ULU 504 Eleştirel Teori syllabus için tıklayınız…

*** 2018-2019 Güz Dönemi SUİ 437 Eleştirel Teori syllabus için tıklayınız…

1. Hafta – Eleştirel Teori Nedir?

-Film: Twelve Angry Men (Yön. Sidney Lumet, 1957)

-Podcast: Always Already Podcasts, Critical Theory Podcasts

Max Horkheimer (1895-1973)

• Geleneksel teori nedir?
• Geleneksel teorinin tutarlılık ölçütü ne olabilir?
• Eleştirel teori nedir?
• Eleştirel teori neden toplumsal ve tarihsel olmalıdır?
• Pozitivizmin geleneksel teorilerdeki işlevi nedir?
• Friedrich Nietzsche’nin “şen bilim” ile öngördüğü temel varsayımlar nelerdir?

2. Hafta – Eleştirel Teorinin Düşünsel Temelleri

-Film: Fight Club (Yön. David Fincher, 1999)

-Podcast: BBC4, In Our Time, Marx & Nietzsche & Freud

Karl Marx (1818 – 1881)

• Marx’ın felsefesinde bir “insan doğası”nın varlığından söz edilebilir mi?
• Siyasal olarak tanımlanan Platoncu, Aristotelesçi, Hobbesyen, Rousseaucu, Lockeçu vb. “doğal durum”un Marksist felsefeye yansıması nasıl gerçekleşmektedir?
• “Tür varlığı” (species being) nedir?
• Tarihsellik (historicity) nedir? Tarihsellik ile evrensellik (universality) arasındaki temel farklar nelerdir?
• Toplumsallık (collectivism) nedir?
• Diyalektik nedir?
• Marx’ın Georg W. F. Hegel’in diyalektik yöntemine en temel itirazı nedir?
• Marx, Ludwig Feuerbach’ın Hristiyanlık eleştirisinin temelini oluşturan materyalizm kavramını kendi yöntemine nasıl adapte eder?
• Friedrich Engels’e göre tarihsel materyalizm (historical materialism) nedir?
• Tarihin taşıyıcıları sınıflar nasıl oluşur?
• Artı-değer (surplus value) nedir?
• Artı-değerin bir sınıftan diğerine akışı üzerine kurulu olan kapitalist ekonomik sistem neden krizlere açıktır?
• Kapitalizmin yapısal krizleri neden bir işçi devrimine yol açmak zorundadır?
• Mülksüzleştirme (dispossession) nedir?
• Özgürleşim (emancipation) nedir?
• Sosyalizm ile komünizmin farkı nedir?
• Ekonomik determinizm nedir?
• Yapı (structure / base) ile üst-yapı (super-structure) arasındaki fark ve ilişki nedir?
• Meta fetişizmi (commodity fetishism) nedir? Nasıl ortaya çıkar?
• Yabancılaşma (alienation) nedir? Yabancılaşmanın işçiler arasında neden olduğu sonuçlar nelerdir?
• Yabancılaşmadan kurtulmak mümkün müdür?
• Şeyleşme (reification) nedir?
• Marx’ın Hegel’deki devlet (state), siyasal toplum (political society) ve sivil toplum (civil society) ayrışmasına yaptığı temel itirazlar nelerdir?
• Marx’ın siyaset felsefesinde “olan” ve “olması gereken” arasında yapılan bir farklılıktan söz edilebilir mi?
• Marx’ta “yurttaşlık” kavramı nasıl ele alınmaktadır?
• Marx’ın demokrasi anlayışı nasıl açıklanabilir?
• Marx’a göre ideoloji nedir?
• Camera obscura nedir?

Friedrich Nietzsche (1844 – 1900)

• Nietzsche’nin felsefesinin merkezinde yatan modernitenin décadence‘ı ile anlatılmak istenen nedir?
• Nihilizm (hiççilik) nedir?
• Nihilizmin temelinde yatan iki temel kaynak nelerdir?
• Nietzsche’ye göre “değer” nedir?
• Nietzsche’de bir “insan doğası”nın varlığından söz edilebilir mi?
• Modern insanın psikolojik olarak evrilme olasılığı bulunan üç farklı “insan tipi” nasıl ortaya çıkabilir?
• Sürü insanı olarak adlandırılan bireyin özellikleri nelerdir?
• Nihilist insan olarak adlandırılan bireyin özellikleri nelerdir?
• Tüm nihilist insanlar aynı mıdır? Nihilizmin farklı bir kategorizasyonundan söz edebilmek mümkün müdür?
• Üstinsan (Übermensch) nedir?
• Güç istenci (Wille zur Macht) nedir ve neden insanlık için gereklidir?
• Nietzsche’nin “köle ahlakı” ile “efendi ahlakı” arasında kurduğu karşıtlığın temel dayanak noktaları nelerdir?
• Ahlaktanımazcılık (immoralism) nedir?
• Nietzsche’nin kuramsallaştırdığı şekilde hınç (Ressentiment) nedir?
• Sokratesçi-Platoncu rasyonalizme yönelik en temel Nietzscheci eleştiriler nelerdir?
• Platonculuktan Hıristiyanlığa geçiş ve “öte dünya” ilişkisi nasıl şekillenmiştir?
• Modernitenin yaptığı doğa-Tanrı ayrımı hangisinin lehine işlemektedir?
• Eşitlik neden toplumsal bir anomalidir?
• Eşitlikten türeyen siyaset biçimlerinden seküler demokrasi, sosyalizm ve liberalizm arasındaki farklar ve benzerlikler nelerdir?
• Nietzsche’nin bir aristokrasi savunucusu olduğu iddia edilebilir mi, nasıl?
• Nietzsche’nin Platon’a yönelik eleştirileri ve Platon ile olan benzerlikleri nelerdir?

Sigmund Freud (1856 – 1939)

• Psyche nedir? Psikanalizin amacı nedir?
• Bilinç (conscious), bilinç-öncesi (pre-conscious) ve bilinçdışı (unconscious) ayrımı nasıl meydana gelir?
• Id nedir? Değişmesi mümkün müdür?
• Süper-ego nedir? Nasıl meydana gelir?
• Ego nedir? Nasıl çalışır? Nasıl çalışamaz hale gelir?
• Id’in bastırılması aşamaları neden problemlidir?
• Hadım edilme kompleksi ve Oedipus Kompleksi nedir?
• “Baba’nın Yasası” (Lacan) ne anlama gelir?
• Modernitenin birey üzerinde yarattığı ‘huzursuzluklar’ (discontents) nelerdir?
• “Yineleme zorlantısı/takıntısı” (repetition compulsion) nedir?
• Yok etme tüm insanlarda bulunan bir içgüdü müdür?
• Narsisizm nedir?
• Freud’un sosyal teorisi neden karamsardır?

3. ve 6. Haftalar – Antonio Gramsci ve Eleştirel Teori

-Film: A Clockwork Orange (Yön. Stanley Kubrick, 1971)

-Podcast: BBC4, Great Lives, Gramsci

Antonio Gramsci (1891 – 1937)

• Gramsci’nin Karl Marx’a (1818-1883) ait örtük siyaset teorisine temel katkıları nelerdir?
• Praksis ne anlama gelmektedir?
• Gramsci’nin sınıf tanımı nasıl kurgulanır?
• Burjuvazi-içi ilişkiler, proletarya-içi ilişkiler ve burjuvazi-proletarya-arası ilişkiler hangi faktörlerden etkilenir?
• Gramsci’de kapitalizm ile devlet arasındaki ilişki nasıl kurulmaktadır?
• Devletsiz bir kapitalizm mümkün müdür?
• Gramsci’nin tarihselciliği (historicism) nasıl tanımlanabilir?
• Gramsci’nin “absolute historicism” kavramı ile yönelttiği eleştiriler nelerdir?
• Gramsci, Marx’taki yapı (structure/base) – üstyapı (superstructure) ilişkisini nasıl yeniden-kurar?
• Kapitalist devletin varlık amacı nedir? Sınıf bilinci kavramı üzerinden devlet nasıl meşrulaştırılır?
• Gramsci’nin “disipline disiplin ile karşılık verilmelidir” cümlesinde örtük olarak yer alan aygıtlar hangileridir?
• Gramsci’ye göre Bolşevik Devrimi neden olaylara değil ideolojilere dayalı bir devrimdir?
• Mevzi savaşı (war of position) ile manevra savaşı (war of maneuver) arasındaki farklar nelerdir?
• Volontarizm nedir? Gramsci’nin volontarizm ile Marksizmi bir araya getirirken dayandığı temel argümanlar nelerdir?
• “Halkın tarihi salt ekonomik olgularla belgelenemez” ifadesi ile Gramsci neyi amaçlamaktadır?
• Gramsci’nin ünlü “ne tarih bir meşe ağacıdır ne de insanlar meşe palamudu” sözü ile ifade ettiği olgu nedir?
• Gramsci’ye göre diktatörlük nedir?
• Gramsci’ye göre sivil toplum (civil society) ile siyasal toplum (political society) ayrımı neden gerçek bir ayrımdan ziyade metodolojik bir kategorizasyon olarak ele alınmalıdır?
• Hegemonya (hegemony) nedir?
• Zor (coercion) araçları ile rıza (consent) araçları hangi toplumsal alanlarda üretilir, birikir ve yeniden-üretilir?
• “Common sense” nedir?
• Gramsci’ye göre kültürel hegemonya nedir ve pedagojik işlevleri nasıl tanımlanabilir?
• Yapı ile üstyapı arasında tarihsel blok (historical bloc) nasıl ve ne zaman kurulur?
• Pasif devrim (passive revolution) nedir?
• Gramsci’ye göre pasif devrimleri mümkün kılan hegemonik krizler hangi şartlarda gerçekleşir?
• Sezarizm (Caesarism) nedir?

7.-9. Haftalar – Frankfurt Okulu ve Eleştirel Teori

-Film: Requiem For A Dream (Yön. Darren Aronofsky, 2000)

-Podcast: BBC4, In Our Time, The Frankfurt School

Max Horkheimer (1895 – 1973)

• Horkheimer’ın üzerine yoğunlaştığı “ekonomik koşullar el vermesine rağmen, toplumsal sınıflar-arası farklılıkların örtük kalması” sorunu hangi düşünürleri sentezlemesine neden olmuştur?
• Nietzsche’nin “madunlar (the subaltern), madunluklarını içselleştirir” argümanı Horkheimer için neden önemlidir?
• Bireylerin tarihin yapıcı-özneleri olması, onların bu işlevi bilinçdışında gerçekleştirmesini engeller mi?
• Horkheimer’a göre proletarya neden özgürleşimin (emancipation) öznesi olamaz?
• Friedrich Pollock’ın “devlet kapitalizmi” (state capitalism) teorisi, Horkheimer’ın Marksist eleştirisini hangi yönlerden besler/güçlendirir?
• Liberal kapitalizmden tekelci kapitalizme geçiş neden sosyalizm yerine faşizmi çağırmıştır?
• Faşizm-ler-in “sınıfsız toplum” projesi neden önemlidir?
• Ekonomik devrimin yetersiz kaldığı hangi noktalar “politik devrimi” çağırır?
• Horkheimer’ın “akıl tutulması” (the eclipse of reason) kavramı ile ifade ettiği yirminci yüzyıl “hali” neleri içermektedir?
• Aydınlanma’nın aklı araçsallaştırması (instrumentalization of reason) hangi yollar ve kurumlar aracılığı ile gerçekleşir?
• “Faydacılığın nesnelleşmesi” ne anlama gelmektedir?
• Modern birey neden “stratejik eylem” geliştirmek zorundadır?
• Doğanın tahakküm altına alınması ile bireysel tahakküm arasında neden bir ilişki kurulmalıdır?
• Horkheimer “topyekun idare altına alınmış dünyada” (a totally administered world) neleri özgürleşim olasılığı olarak görmektedir?
• Horkheimer’ın son dönemindeki “dine dönüş” evresi neden gerçekleşmiştir?

Theodor W. Adorno (1903 – 1969)

• Hegel’in galiplerin tarafında (bakış açısından) yazılan pozitif diyalektik Adorno’nun hangi anlayışıyla “negatif diyalektik” haline dönüşür?
• Adorno neden modern toplumda özne-nesne birlikteliğinin yeniden gerçekleşmesinin mümkün olamayacağını savunur?
• Adorno’da “bütünsellik” (totality) kavramı ile parçalar/fragmanlar (fragments) arasında ne tür bir ilişki varsayılır?
• “Olumsuzlama” (negation) nedir?
• “Tahakküm olmadan farklılaşma” mümkün müdür?
• “Özne toplumu”ndan “nesne toplumu”na geçişi belirleyen temel fikirler ve kurumlar hangileridir?
• Adorno’nun “vahşilikten insancıllığa giden bir evrensel tarih yoktur; fakat sapandan atom bombasına giden bir evrensel tarih mevcuttur” argümanı öznelik-nesnelik diyalektiğinde nasıl anlaşılabilir?
• Adorno’da “şeyleşmenin” (reification) zihinsel-içkin bir sürece dönüşmesi, Marksist yabancılaşma (alienation) kavramına nasıl bir müdahalede bulunur?
• Adorno’da proletaryanın devrimci potansiyelinden söz edilebilir mi?
• Takas/mübadele değeri (exchange value), modern toplumsal ilişkileri nasıl belirler?
•  Adorno ideolojiyi nasıl tanımlar? Buna göre modern toplumlarda ideolojilerden söz edilebilir mi?
• Kitle kültürü (mass culture) ile ideoloji arasında nasıl bir ilişkiden bahsedilebilir?
• Kitle kültürünün hakim olduğu bir toplumda, bir hakikatten veya eleştiri olasılıklarından söz edilebilir mi?
• “Kültür endüstrisi” (culture industry) neden işlevselliği yüceltir?
• Kültür endüstrisi içinde hala bir sanat formundan söz etmek mümkün müdür?
• Kopyalama (copying) kültür endüstrisi için neden temel faaliyettir?
• Örgütlenme (association) perspektifinden değerlendirildiğinde sovyetler, işçi birlikleri ve devlet gibi kurumların işlevi nedir?
• Olumlu örgütlenme mümkün müdür?
• Adorno’nun “otoriter kişilik” (authoritarian personality) kavramı hangi bileşenlerden meydana gelir ve hangi koşullarda ortaya çıkar/güçlenir?

Herbert Marcuse (1898 – 1979)

• Heideggerci Marksizm nedir?
• Negatif düşünce gücü neden önemlidir?
• Teori neden değer yargılarını da içermelidir?
• Tek-Boyutlu İnsan (One-Dimensional Man) hangi süreçler sonucunda doğmuştur?
• İşçi sınıfı neden yirminci yüzyıl itibariyle kapitalizmin bir diyalektiği değil, parçası haline gelmiştir?
• Refah devletinin ve orta sınıfların oluşmasının örgütlü-ekonominin sağlamasındaki rolü nedir?
• Siyasi iktidar ile teknik üretim aygıtı arasındaki ilişkinin niteliği nedir?
• Id’in bastırılmasıyla açığa çıkan erotik enerjinin toplumsal olan her şeye yansıyor olması neden ideolojileri güçlendirmektedir?
• Ahlak nedir?
• “İyi yaşam” (the good life) vaadi, toplumsal çelişkileri ve eşitsizlikleri nasıl bertaraf etmektedir?
• Tahakkümün teknoloji olarak varlığını sürdürmesi nasıl gerçekleşmektedir?
• Tüketimin tahakküm ilişkilerindeki rolü nedir?
• Muhalefet ve devrim olasılığı bugün neden yalnızca öğrenciler, bilinçli olmayan azınlıklar, akıl hastaları ve radikal entelektüeller gibi marjinal toplulukların itici kuvvetine bağlı kalmaktadır?
• İşçi sınıfının olası bir toplumsal devrimdeki rolü ne olacaktır?

10.-12. Haftalar – Jürgen Habermas ve Eleştirel Teori

-Film: Mad Max – Fury Road (Yön. George Miller, 2015)

-Podcast: Always Already Podcasts, Habermas On Secularism and Democracy

Jürgen Habermas (1929 – …)

• Habermas’ın kendisinden önceki Frankfurt Okulu yazarlarına yönelttiği temel eleştiriler nelerdir?
• Habermas bir Frankfurt Okulu mensubu sayılabilir mi?
• Stratejik eylem/çalışma (strategic action/work) ile iletişimsel eylem-etkileşim (communicative action/interaction) arasındaki farklar nelerdir?
• Formel-araçsal akıl (formal-instrumental reason) ile iletişimsel akıl (communicative reason) arasındaki farklar nelerdir?
• Sistem (system) ile yaşamdünyası (Lebenswelt / lifeworld) arasındaki farklar nelerdir?
• Habermas’ın Marksist yabancılaşma (alienation) kavramına getirdiği eleştiriler nelerdir?
• Habermasçı bir yabancılaşma kuramında teknokrasi (technocracy) nasıl tanımlanmaktadır?
• Üretici güçlerin rasyonelleşmesi (teknik rasyonelleşme) ile üretim ilişkilerinin rasyonelleşmesi (iletişimsel rasyonelleşme) arasında ne tür farklar mevcuttur?
• Habermas’ın siyaset kuramına göre kamusal alanın (public sphere) on dokuzuncu yüzyılda çökmesinin nedenleri nelerdir?
• Devletin toplumsallaşması (neo-korporatizm) ve toplumun devletleşmesi (neo-merkantalizm) süreçleri içerisinde toplum nasıl politikleşmiştir? Bu yeni politik toplumun biçimi nedir?
• Aristotelesçi ve praksis-merkezli siyaset anlayışından Hobbesçu ve techne-merkezli siyaset anlayışına geçişte kamusal alan nasıl yeniden yapılandırılmıştır?
• Refah devleti (welfare state) ile artan devlet müdahalesi kitlelerin depolitizasyonunda nasıl bir etkide bulunmuştur?
• İletişimsel edimin (communicative act) temel varsayımları nelerdir?
• Habermas’ın iletişim ve siyaset kuramlarında dilin oynadığı roller nelerdir?
• Performatif çelişki (performative contradiction) nedir?
• Söylem (discourse) nedir?
• Söylem etiği (discourse ethics) nedir?
• Habermas ideal konuşma durumunu nasıl tanımlamaktadır?
• Habermas’ın ideal yaşamdünyasında rasyonelleşme nasıl ele alınmaktadır?
• Habermas’a göre kapitalizmdeki krizlerin temel sebepleri nelerdir?
• Meşruiyet krizi (legitimacy crisis) nedir?
• Müzakereci demokrasi (deliberative democracy) nedir?
• Müzakereci demokrasi modelinin temel kurumları nelerdir?
• Müzakereci demokrasinin birincil girdileri ve çıktıları nelerdir?
• İletişimsel erk (communicative power) nedir ve nerede ortaya çıkar?
• İdari erk (administrative power) nedir ve nerede ortaya çıkar?
• Habermas’ın siyaset kuramında evrensel hukuk kurallarının ve insan haklarının yeri neresidir?
• Anayasal yurtseverlik (constitutional patriotism) nedir?