sosyolojiye giriş

*** 2018-2019 Bahar Dönemi SUI 108.1 Sosyolojiye Giriş syllabus için tıklayınız…

1. Hafta – Sosyoloji Nedir?

– Film: Kapıcılar Kralı (yön. Zeki Ökten, 1976)

– Podcast: August Comte (Late Night Live)

“Aydınlanma” ve “Modernite”

• Immanuel Kant’ın (1724-1804) Sapare Aude! sözü ne anlama gelmektedir?
• Pozitivizm nedir?
• Bugün içinde yaşadığımız toplumu gözlemleme amacındaki bilim insanı hangi kaynaklara başvurmalıdır?
• Modernite ile Aydınlanma arasında ne tür bir bağdan söz edilebilir?
• August Comte’un (1798-1857) “üç hal yasası” (law of three stages) neyi anlatmaktadır?

“Toplumsallık” Kavramı

• Toplum nedir?
• Topluluk ile toplum arasında ne tür bir farklılık bulunmaktadır?
• Toplumsallık olmadan siyaset olabilir mi?
• Bir düzen sağlama yöntemi olarak siyaset, modern toplumlar için neden gereklidir?
• Dil, din, kan bağı vb. nesnel kavramlar, bir toplumun oluşmasında ‘olmazsa olmaz’ statüsünde midir?

2. Hafta – Modern Toplum, İşbölümü ve Émile Durkheim

– Film: Kibar Feyzo (Yön. Zeki Ökten, 1986)

– Podcast: Émile Durkheim (Social Science Space)

Émile Durkheim (1858-1917)

• Modern dünya analizinin ana aktörü neden toplumlar olmalıdır?
• Modern sanayi toplumu neden işbirliği (cooperation) yerine iş bölümü (division of labor) üzerine kuruludur?
• Bir toplumun üretim kapasitesi nasıl düzenlenebilir, nasıl arttırılabilir?
• Durkheim, Comte’un evrimsel modelini kendi sosyolojisine nasıl adapte etmiştir?
• Durkheim’a göre sosyolojinin yanıtlamak istediği temel sorular hangileridir?
• Durkheim’ın sosyolojisinde hangi metodolojik araçlar/kavramlar öne çıkmaktadır?
• Toplumsal olgu (social fact) nedir?
• Toplumun ahlaki karakteri ile üretim kapasitesi arasındaki bağ nasıl kurulabilir? Bu bağın kurulmasında devlete ne gibi sorumluluklar yüklenmelidir?
• Modern hayatın bireyciliğinin (individualism) bencilliğe (egotism) dönüşmemesi nasıl gerçekleştirilebilir?
• Maşeri vicdan (collective conscience) nedir?
• Geleneksel toplumların modern toplumlara dönüşümünde yaşanan temel değişim nedir?
• Mekanik dayanışma (mechanical solidarity) nedir?
• Organik dayanışma (organic solidarity) nedir?
• Modern toplumlarda çatışmanın ana nedeni olarak ‘yeterince toplumsallaşamama’ faktörü öne çıkartılırsa, “anomi” (anomie) kavramı nasıl tanımlanmalıdır?
• İntihar bir anomi midir?
• Toplumsal anlamda işlevselcilik (social functionalism) nedir?
• Durkheim bir pozitivist midir?

3. Hafta – Modern Toplum, Rasyonalizm ve Max Weber

– Film: Zübük (yön. Kartal Tibet, 1980)

-Podcast: Max Weber (BBC – In Our Time)

Max Weber (1864 – 1920)

• Wilhelm Dilthey’in doğa bilimleri ve sosyal bilimler ayrımını ‘açıklamak’ (Erklaren) ve ‘anlamak’ (Verstehen) eylemleri üzerinden yapma nedeni nedir?
• Max Weber anlayış eylemini yüceltirken, ‘aksiyolojik yansızlığın’ nasıl sağlanabileceğini öne sürer?
• Rasyonalizm nedir? Aklın araçsallaşması ne anlama gelmektedir?
• Modern devlette siyaset niçin yapılır?
• Devletin hakimiyeti nasıl araçsallaşır?
• Bürokrasi nedir?
• Gelecekte ve halihazırda bürokrasinin ‘demir kafese’ (iron cage) dönüşmesi öngörüsünün altında hangi nedenler ve varsayımlar yatmaktadır?
• Dünyanın ‘büyüsünün bozulması’ (Entzauberung – disenchantment of the world) ne anlama gelmektedir? Bu büyü, nasıl yeniden kazanılabilir?
• Otorite (authority – auctoritas) ile iktidar (power – potestas) kavramları arasındaki fark nedir?
• Otoritenin, üzerinde tahakküm kurulan toplum/topluluk nezdinde meşruiyet (legitimacy) sağlaması neden önemlidir?
• Weber’in üçlü tipolojisine göre otorite hangi yollarla sağlanır?
• Karizmatik otorite nedir? Karizmanın rutinleşmesi nedir?
• Geleneksel otorite nedir? Yeni geleneklerin ‘icadı’ (Eric Hobsbawm – the invented tradition) hangi faktörlere bağlıdır?
• Yasal-akılcı otorite nedir? Mutabakat/oydaşım (consensus) ile oy çokluğu neden farklı anlamlara gelmektedir?

George Ritzer (1940 – …)

• Max Weber’in biçimsel akılcılık (formal rationality) kavramı tözel akılcılıktan (subsantive rationality) nasıl ayrılır?
• Batılı toplumların biçimsel akılcı bir yapı alması hangi döneme denk gelmiştir?
• Bugünkü toplumsal yapı, insanlara optimum araçlarla dikte ediliyorsa, bu araçlar hangi yollarla insanlara gösterilmektedir?
• Biçimsel akılcılığın ve toplumun McDonaldlaştırılmasının (McDonaldization of the society) dört temel boyutu ve bu boyutların yorumları nelerdir?
• Bürokrasinin akılcılığın akıldışılığını yaşaması ne anlama gelir?

4. Hafta – Modern Toplum, Kapitalizm ve Karl Marx

– Film: Düttürü Dünya (Yön. Zeki Ökten, 1988)

-Podcast: Karl Marx (BBC – In Our Time)

Fernand Braudel (1902 – 1985)

• Tarihsel analizde Annales Okulu hangi araştırma yöntemini savunmaktadır? Neden?
• Longue durée nedir?
• Kapitalizm nedir? Pazar ekonomisinden nasıl ayrılır?
• Halk pazarları (public markets) ile özel pazarlar (private markets) arasındaki farklılıklar nelerdir?
• Kapitalizmin ortaya çıkışı ile birlikte toplumların günlük yaşamında ne tür değişiklikler olmuştur?
• Venedik, Antwerp, Amsterdam, Londra gibi şehirlerin kapitalist gelişmenin merkezinde yer alma sebepleri nelerdir?

Karl Marx (1818 – 1883)

• Diyalektik nedir?
• Friedrich Engels’e göre tarihsel materyalizm (historical materialism) nedir?
• Tarihin taşıyıcıları, sınıflar, nasıl oluşur?
• Artı-değer (surplus value) nedir?
• Kapitalist üretim modeline göre, sermayenin sürekli tek bir elde birikimi neden toplum açısından yıkıcı sonuçlara açıktır?
• Kapitalizmin yapısal krizleri bir işçi devrimine (revolution) yol açmak zorunda mıdır?
• Yapı (structure) ile üst-yapı (super-structure) arasındaki fark ve ilişki nedir?
• Yabancılaşma (alienation) nedir?
• Robert Bocock’a göre yabancılaşma sürecinin aşamaları ve sonucu nelerdir?
• İşçinin kendi ürününe yabancılaşması nasıl meydana gelir?
• İşçinin üretim potansiyeline yabancılaşması nasıl meydana gelir?
• İşçinin kendi türüne / insan faaliyetlerine ve diğer işçilere yabancılaşması nasıl meydana gelir?
• Şeyleşme (reification) nedir?
• Metalaşma (commodification) nedir?
• Yabancılaşmadan kurtulmak mümkün müdür?

5. Hafta – Birey, Yapı, Sistem

– Film: Köşeyi Dönen Adam (Yön. Atıf Yılmaz, 1978)

Talcott Parsons (1902 – 1979)

• Toplumsal işlevselcilik (social functionalism) yaklaşımına göre sistem nedir?
• Parsons’ın Eylem Kuramı’nı (Theory of Action) meydana getiren dört temel alt sistem hangileridir?
• Toplumsallaşma (socialization) nedir?
• Rol etkileşimleri (role interactions) nedir?
• Parsons’ın sözünü ettiği “örüntü değişkenleri” (pattern variables) geleneksel toplumdan modern topluma geçiş sürecinde nasıl değişir?
• Bir sistemin devamlılığının sağlaması için gereken iç denge (homeostasis) nasıl sağlanır?
• AGIL Şeması nedir?
• Hangi sistemler, AGIL şeması içerisinde ihtiyaca uygun araçlar üretir?
• Niklas Luhmann’a göre autopoiesis nedir? Hangi tür sistemlerde autopoiesis özelliği aranabilir?
• Charles Wright-Mills’in Parsons’a yönelttiği eleştiriler hangi temelde şekillenmektedir?

6. Hafta – Kültür: Pop ve Kitle İletişimi

– Film: Çöpçüler Kralı (Yön. Zeki Ökten, 1977)

-Podcast: Pierre Bourdieu (Podcast Chart); Frankfurt Okulu (BBC – In Our Time)

Theodor W. Adorno (1903 – 1969) ve Max Horkheimer (1895 – 1973)

• Evrenselcilik ve totalitarizm, neden Aydınlanma sürecinin kaçınılmaz sonuçlarıdır?
• Araçsal akıl (instrumental rationality) nasıl hegemonun bir aracı haline gelir?
• Hegemonyanın oluşumunda üretim ilişkilerinin rolü nedir?
• ‘Normal’ olanı ne belirler?
• Aydınlanma’nın hedeflediği doğa kontrolü içinde, insan neden doğanın bir parçası olarak sayılmamıştır?
• Sözde-bireyselleştirme (pseudo-individualization) nasıl gerçekleşmektedir?
• Kültür endüstrisi (the culture industry) nasıl oluşur? Amaçları nelerdir? Kitle kültüründen nasıl ayrılır?
• Tekrarların ve kopyalamaların kültür endüstrisindeki rolü nedir?
• Kültür endüstrisinin esas işlevinin ‘benzerlik’ katmak olduğu iddiasının temeli nedir?
• Kültür endüstrisinde ‘kategoriler’ ve ‘seçim algısı’ nasıl belirlenir?
• Öznelerin/bireylerin itaat etmekten haz duymaları nasıl gerçekleştirilir?

Chris Jenks

• Kültür (culture) nedir?
• Altkültür (subculture) nedir?
• Yalnızca etnik, dini, ırksal, vb. farklılıklar bir altkültür oluşumu için yeterli olur mu?
• Egemen kültürden önce gelen (onun dışında oluşan) altkültür örnekleri nelerdir?
• Kökenini egemen kültür içinde bulan altkültürler hangileridir?
• Kökeni egemen kültür içinde olup ona verilen olumlu bir tepkiden meydana gelen altkültürler hangileridir?
• Kökeni egemen kültür içinde olup ona verilen olumsuz bir tepkiden meydana gelen altkültürler hangileridir?

Pierre Bourdieu (1930 – 2002)

• Bireylerin eylemlerine düzenliliği veren faktörler nelerdir?
• Yapı nedir?
• Yapı ile sistem arasında nasıl bir farklılık mevcuttur?
• Yapılar ile eylemler arasında ne tür bir ilişki mevcuttur?
• Kural olarak değil de ‘strateji’ olarak eylem, yapılaştırma (structuration) kuramına göre neden öne çıkartılmalıdır?
• Habitus nedir?
• Habitusun yaratıcı bir kapasitesi var mıdır?
• Habitus ile toplumsal sınıflar arasında ne tür bir ilişki vardır?
• Yapılanmış yapı (structured structure) ve yapılandırıcı yapı (structuring structure) neden bir arada bulunur?
• Alan (field) nedir?
• Sermaye türleri ile alanlar arasında ne tür bir ilişki vardır?
• Alan, piyasa (market) ve kurum (institution) kavramları arasına ne tür farklılıklar vardır?
• Alanların yapısal özellikleri nelerdir?
• Simgesel şiddet (symbolic violence) nedir?
• Alanlar arası mütekabiliyet (reciprocity) nasıl sağlanır?
• Toplumsal hayatın temelinde yatan çatışma/iktidar mücadelesi, alanlar üzerinden nasıl gerçekleştirilmektedir?

7. Hafta –Toplumsal Cinsiyet

– Film: Şen Dul Şaban (Yön. Kartal Tibet, 1985)

– Podcast: Simone de Beauvoir (BBC – In Our Time)

Raewyn (R. W.) Connell (1944 – …)

• Toplumsal cinsiyet (gender), biyolojik cinsiyetten (sex) nasıl ayrılır?
• Eril (masculine) ve dişil (feminine) kategorileri hangi kaynaklardan doğar?
• Cinsiyet nasıl toplumsallaşır, öğrenilir?
• Eğitim kurumlarının, ailenin, tüketim kalıplarının ve dilin toplumsal cinsiyetin oluşumuna katkı sağladığı söylenebilir mi? Nasıl?
• Toplumsal sınıfların ya da tabakaların toplumsal cinsiyetin oluşumunda rolü nedir?
• Kültür endüstrisinin toplumsal cinsiyetin oluşumunda rolü nedir?
• Hegemonik erillik (hegemonic masculinity) nedir?
• Simon de Beauvoir’ın (1908-1986) “kadın doğulmaz, kadın olunur” iddiası ile ifade etmek istediği, toplumsal cinsiyet açısından nasıl açıklanabilir?

Judith Butler (1956 – …)

• Eril/dişil kategorizasyonu, son tahlilde, yeni bir cinsiyetçi (sexist) söylem ortaya koyar mı?
• Heteroseksizm nedir?
• Cinsiyetlendirilmiş öznellik (gendered subjectivity) nedir?
• Toplumsal cinsiyetçi edimsellik (gender performativity) nedir?
• İktidar ile toplumsal cinsiyet arasında ne tür bir ilişki mevcuttur?
• Cinsel kimliklerin oluşumunda politik iktidarın rolü ne olabilir?
• LGBT (Lezbiyen, Gay, Biseksüel, Transeksüel) veya Queer Theory gibi kavramlar neyi ifade etmektedir?

8. ve 9. Haftalar – Din, Devlet ve Küreselleşme

– Filmler: Üç Kağıtçı (Yön. Natuk Baytan, 1981) ve Deli Deli Küpeli (Yön. Kartal Tibet, 1986)

– Podcast: Ibn Khaldun (BBC – In Our Time)

Edward Shils (1910 – 1995)

• Modern toplumlarda merkez (center) ile çevre (periphery) arasındaki nasıl bir bağlantı kurulmaktadır?
• Toplumsal bir merkezin, çevreyi etkileme gücü nereden kaynaklanmaktadır?
• Toplumsal normlar, semboller, inanç biçimleri ve değerler, bir merkezden çevreye doğru hangi kanallar aracılığıyla akış gerçekleştirir?
• Merkez ile çevre arasındaki gerilim neden kaynaklanır?
• Batılı toplumlar merkez-çevre gerilimini azaltmayı neden ve nasıl başarmıştır?
• Şerif Mardin’in “Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?” makalesine göre, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bugüne Türkiye toplumunun merkez-çevre ilişkileri hangi temel değerler, normlar ve semboller üzerinde şekillenmektedir?

İbni Haldun (1332 – 1406)

• İbni Haldun’un Mukaddime (Kitabu’l İber) adlı eseri yazma amacı nedir?
• Umran ilmi nedir?
• Uygarlıklar ve toplumlar/topluluklar, tarihsel olarak nasıl ve neden değişir?
• Tarihsel incelemenin asıl amacı nedir?
• Topluluklar birbirinden nasıl farklılaşır?
• Haderi toplumlar ve bedevi toplumlar nasıl ayrışır?
• Asabiyye nedir?
• Din olgusunun, asabiyyedeki rolü nasıl değerlendirilebilir?
• Devlet nedir? Neden toplumlar devletlere gereksinim duymuştur?
• Başta uygarlıklar olmak üzere, toplumsal olguların doğuş-yükseliş-çözülüş-yok oluş süreçleri nasıl incelenebilir?
• İbni Haldun’u organizmacı bir düşünür olarak sınıflandırmak mümkün müdür?
• Uygarlıkların oluşumunda ekonomik (üretim ilişkileri ile ilgili) faktörler nasıl bir rol oynamaktadır?
• Devletlerin dönemleri / tavırları nasıl incelenebilir?

Émile Durkheim (1858-1917)

• August Comte’un sözünü ettiği “pozitivist aklın” bir takipçisi olarak Durkheim neden din kavramı ile ilgilenmiştir?
• Durkheim’a göre dinin toplumsal işlevi nedir?
• Tanrı, ruhaniyet, doğa-üstü gibi kavramlar ile din kavramı arasında ilişkinin niteliği nedir?
• Kutsal olan (the sacred) ile kutsal olmayan (the profane) arasındaki fark, bilimsel olarak nasıl açıklanabilir?
• “Maşeri vicdan” (conscience collective) nedir? Toplumların vicdanı ile din arasındaki ilişki nasıl açıklanabilir?
• “Birey kültü” (cult of personality) nedir?
• Robert Bellah’ya göre sivil din (civil religion) nedir, nasıl oluş(turul)ur?

Talcott Parsons (1902 – 1979)

• Toplumsal Eylem Kuramı’na (Social Action Theory) göre, dinin toplumsal işlevi nedir?
• Din, toplumsal örgütlenmelere veya bu örgütlenmelerin devamlılığına nasıl bir katkı sağlamaktadır?
• Bilimsel olan ile bilimsel olmayanın bir arada bulunması bir toplumsal düzenekte nasıl gerçekleşebilir?

Max Weber (1864 – 1920)

• Modern hayatın temelini oluşturan rasyonalizm ile din arasındaki ilişkinin niteliği nasıl anlaşılabilir?
• Din, bireylerin dünya algısını şekillendirmek dışında, modern toplumda hangi rolleri oynamaktadır?
• Din ile ekonomik gelişim süreçleri arasında ne tür bir bağlantıdan söz edilebilir?
• Weber, Kalvinist (Protestan) ahlak ile kapitalizmin gelişimi arasındaki süreçleri nasıl açıklamaktadır?
• Kapitalizm, hangi süreçlerden geçerek zaman içerisinde dini nüvesini kaybetmiştir?
• Dünyanın büyüsünü bozmak (dis-enchantment of the world) din aracılığıyla telafi edilebilir mi? Nasıl?

Karl Marx (1818 – 1883)

• Marx’a göre Max Weber’in din ile ekonomik gelişim arasında kurmuş olduğu bağlantı neden tümüyle tersine çevrilmelidir?
• Yabancılaşma ile din arasındaki ilişkinin niteliği nedir?
• Yapı ile üst-yapı arasındaki diyalektik ilişki, dini nereye konumlandırmıştır?
• Toplumsal sınıfların oluşum süreçlerinde dinin bir rolü olduğundan söz edilebilir mi?
• Din, hangi sınıf içerisinde oluşur, gelişir?

10. ve 11. Haftalar – Tüketim Toplumu

– Film: 100 Numaralı Adam (Yön. Osman Seden, 1978)

– Podcast: Jean Baudrillard (Critical-Theory)

Sigmund Freud (1856 – 1939)

• Psyche nedir? Psikanalizin amacı nedir?
• Bilinç (conscious), bilinç-öncesi (pre-conscious) ve bilinçdışı (unconscious) ayrımı nasıl meydana gelir?
• Id nedir? Değişmesi mümkün müdür?
• Süper-ego nedir? Nasıl ortaya çıkar? “Toplumsal öğrenme” (social learning) süreçleri ile arasında nasıl bir bağlantı vardır?
• Ego nedir? Nasıl çalışır? Nasıl çalışamaz hale gelir?
• Id’in bastırılması aşamaları neden problemlidir?
• Hadım edilme (castration) kompleksi ve Oedipus Kompleksi nedir?
• Modernitenin birey üzerinde yarattığı ‘huzursuzluklar’ (discontents) nelerdir?
• Modern toplumda görülme sıklığının arttığı düşünülen panik bozuklukların, kaygıların ve nevrozların altında yatan toplumsal dinamikler neler olabilir?
• Toplumun bireyleri “eğitme yolları” konusunda ailenin, toplumsal kurumların, eğitim kuruluşlarının ve Baba-figürlerinin etkisi nasıl olmaktadır?
• Freud’un sosyal teorisi neden karamsardır?

Jean Baudrillard (1929 – 2007)

• Tüketim Toplumu (The Consumer Society) nedir? Ne zaman ortaya çıkmıştır?
• Tüketim ne zaman ve nasıl toplumsallaşır?
• Bir metanın kullanım değerinden (use value) ve takas değerinden (exchange value) bağımsız biçimde oluşan gösterge değeri (sign value) neyi ifade eder?
• Sembol değeri (symbol value) ile gösterge değeri arasında bireysel ve toplumsal olarak ne tür farklılıklar mevcuttur?
• Baudrillard “çöp sepeti uygarlığı” kavramı ile modern toplumsal hayatın hangi yönlerini anlatmaktadır?
• Kitle iletişim araçlarının çöp sepeti uygarlığının ve gösterge değerinin ortaya çıkışındaki rolleri nelerdir?
• Ne zamandan beri “araç mesajın kendisidir” (media is the message)?
• Reklamlar, televizyon kanalları, internet siteleri vb. ‘aracılar’ neye göre seçilmekte, kullanılmakta ve toplumsal hayatın değerini belirlemektedir?
• Simülakr nedir?
• Simülasyon nedir?
• Hiper-gerçeklik (hyper-reality) nedir?
• Post-modernizm neden ve nasıl bugünkü tüketim toplumunun kültürünü inşa etmektedir?
• Tüketim toplumunda siyasetin yeri ve rolü nedir? Bugünkü toplumsal yapıdan kaçış/çıkış, bir karşı-devrim ihtimali, mümkün müdür?

12. Hafta – Şehir, Küreselleşme, Sosyal Hareketler

-Film: Sakar Şakir (Yön. Natuk Baytan, 1977)

-Podcast: Marshall McLuhan (OpenCulture)

Marshall McLuhan (1911 – 1980)

• “Küresel Köy” (Global Village) ne anlama gelmektedir?
• McLuhan’ın öngörüsüne göre dünyayı bir “küresel köy”e dönüştüren etkenler nelerdir?
• Bilişim, teknoloji ve elektronik sektörlerindeki gelişmelerin, toplumsal hayata etkileri nelerdir?
• McLuhan’a göre medya sektörünü anlamak ve kontrol etmek, küresel algıyı şekillendirmek için neden önemlidir?

Immanuel Wallerstein (1930 – …)

• Wallerstein’ın tanımladığı şekilde “dünya-sistemi” (the world-system) nedir? Kaç yıllıktır? Temelinde hangi ekonomik dinamikler yer almaktadır?
• Wallerstein’ın Dünya-Sistemi Teorisi’nde (The World-System Theory) yer alan merkez (core), çevre (periphery) ve yarıçevre (semiperiphery) kategorileri nasıl ayrışır?
• Wallerstein’a göre sermaye birikimi Karl Marx’ın öne sürdüğü modelden hangi noktalarda farklılaşmaktadır?
• Wallerstein’a göre geleceğin toplumunu hangi dinamikler şekillendirecektir?

David Harvey (1935 – …)

• Harvey’nin “zaman-mekan sıkışması” (time-space compression) olarak tanımladığı kavram nedir?
• Neoliberalizm nedir?
• Küreselleşme ile neoliberalizm terimlerini birbirine bağlayan ekonomik ve toplumsal dinamikler nelerdir?
• Postmodern kültür ne anlama gelmektedir?
• “Şehir hakkı” (the right to the city) ne anlama gelmektedir?
• Son on yılda dünyanın hemen her yerinde ortaya çıkan toplumsal hareketler (social movements), sokak hareketleri ve küreselleşme-karşıtı gösteriler ile neoliberalizm arasında nasıl bir ilişki mevcuttur?
• Afganistan, Irak ve Suriye başta olmak üzere birçok savaş bölgesinden dünyanın gelişmiş ekonomilerine doğru yaşanan göç ve mülteciler dalgasının nedenleri/sonuçları ile neoliberalizm arasında nasıl bir ilişki mevcuttur?